Każdy z nas – nawet laik w dziedzinie prawa – kojarzy pojęcie testamentu oraz jego podstawową funkcję: rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Nie wszyscy jednak zdają sobie sprawę z tego, jakie warunki formalne i materialne musi spełniać testament, aby był ważny i skuteczny w świetle przepisów prawa spadkowego. Tymczasem testament, jako akt naszej ostatniej woli, ma wyjątkową rangę i skutki – decyduje bowiem o tym, kto i w jakiej części odziedziczy majątek po naszej śmierci. Dlatego jego sporządzenie powinno być świadome, przemyślane i zgodne z obowiązującym prawem.
Zgodnie z art. 941 Kodeksu cywilnego, rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można tylko przez testament. Nie ma więc innej skutecznej prawnie formy przekazania majątku z mocą pośmiertną niż testament. Jest to czynność prawna jednostronna, ściśle osobista – nie można jej dokonać przez pełnomocnika, ani wspólnie z inną osobą. Wykluczone jest zatem sporządzenie testamentu wspólnego, nawet pomiędzy małżonkami, co odróżnia polskie prawo od niektórych innych porządków prawnych (np. niemieckiego).
Testament może sporządzić wyłącznie osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, co oznacza, że musi być pełnoletnia i nie może być ubezwłasnowolniona – ani częściowo, ani całkowicie (art. 944 § 1 KC). Ocena tej zdolności dotyczy momentu sporządzania testamentu – zatem nawet osoba, która po jego sporządzeniu utraci zdolność do czynności prawnych (np. z powodu choroby), nie unieważnia go, o ile była zdolna w chwili jego sporządzania.
W polskim prawie wyróżniamy testamenty zwykłe i szczególne. Do najczęściej spotykanych testamentów zwykłych należy testament holograficzny, czyli testament własnoręczny oraz testament sporządzony w formie aktu notarialnego. Obie formy mają jednakowe znaczenie prawne, o ile spełniają wymogi formalne przewidziane przepisami.
Testament własnoręczny (art. 949 § 1 KC) musi być w całości napisany pismem ręcznym, opatrzony podpisem spadkodawcy oraz – o ile to możliwe – datą. Brak daty nie czyni testamentu nieważnym, o ile nie wywołuje wątpliwości co do jego ważności, zdolności testatora czy pierwszeństwa wobec innych testamentów. Niedopuszczalne jest sporządzenie testamentu własnoręcznego za pomocą komputera, maszyny do pisania czy z wykorzystaniem pisma elektronicznego – nawet jeśli zostanie on podpisany. Takie dokumenty nie spełniają wymogu własnoręczności i są nieważne.
Testament notarialny (art. 950 KC) ma formę aktu notarialnego sporządzonego przez notariusza. Jest to forma uznawana za najbardziej bezpieczną, ponieważ notariusz dokonuje czynności po wcześniejszym zweryfikowaniu tożsamości, zdolności testatora oraz jego rzeczywistej woli. Testament taki jest trudniejszy do podważenia, zarówno pod względem formalnym, jak i z punktu widzenia ewentualnych zarzutów o działanie pod wpływem błędu, przymusu lub braku świadomości. Dodatkowym atutem tej formy jest obowiązek przechowywania testamentu w kancelarii notarialnej oraz możliwość jego rejestracji w Notarialnym Rejestrze Testamentów (NORT). Rejestr ten nie jest jawny, ale po śmierci testatora ułatwia odnalezienie testamentu przez notariuszy i sądy.
Testament – niezależnie od jego formy – można w każdej chwili odwołać, w całości lub częściowo, na mocy nowego testamentu albo poprzez zniszczenie istniejącego dokumentu z zamiarem jego odwołania (art. 946 KC). Z tego względu ostatni testament ma decydujące znaczenie – wcześniejsze rozrządzenia są automatycznie uchylane w zakresie, w jakim są sprzeczne z nowymi postanowieniami.
Warto również mieć świadomość, że dziedziczenie na podstawie testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, a zatem w przypadku skutecznego testamentu nie dochodzi do dziedziczenia według przepisów kodeksowych. Jednak osoby pominięte w testamencie, które należą do kręgu ustawowych spadkobierców, mogą dochodzić zachowku – czyli roszczenia pieniężnego przysługującego im z tytułu pokrzywdzenia w testamencie (art. 991 i nast. KC).
Sporządzenie testamentu jest decyzją w pełni dobrowolną – nie ma obowiązku jego tworzenia. Jednak brak testamentu oznacza, że majątek po zmarłym zostanie podzielony zgodnie z ustawowym porządkiem dziedziczenia. W praktyce może to prowadzić do sytuacji niezgodnych z wolą zmarłego, zwłaszcza w przypadku osób pozostających w nieformalnych związkach, bezdzietnych lub posiadających szczególne relacje rodzinne czy majątkowe.
Dlatego warto – nawet na wczesnym etapie życia – rozważyć sporządzenie testamentu, zwłaszcza gdy zależy nam na ochronie określonych osób, uporządkowaniu spraw majątkowych lub uniknięciu konfliktów po śmierci. Testament to narzędzie nie tylko prawne, ale i głęboko osobiste – umożliwia wyrażenie naszej woli w sposób precyzyjny, wyważony i respektowany przez prawo.
